Autyzm dawniej nazywany był chorobą, natomiast aktualnie opisuje się go raczej jako zaburzenie rozwoju lub inny wzorzec funkcjonowania mózgu. Objawami autyzmu są odmienne od powszechnie przyjętych sposoby komunikowania się, nawiązywania relacji i wyrażania emocji. Osoby autystyczne również uczą się i poznają świat inaczej niż rówieśnicy.
Przyczyny autyzmu nie są w pełni poznane, natomiast nie ulega wątpliwości, że duże znaczenie mają predyspozycje genetyczne. Jednocześnie obecność w genotypie mutacji genów charakterystycznych dla autyzmu nie oznacza, że cechy autystyczne na pewno się rozwiną. Prawdopodobnie wystąpieniu autystycznych wzorców zachowań sprzyjają również czynniki środowiskowe, takie jak problemy metaboliczne, okołoporodowe uszkodzenia układu nerwowego lub wysoki wiek rodziców.
Kluczowe objawy autyzmu
Kluczowym objawem autyzmu jest deficyt umiejętności społecznych niezbędnych w zwykłej komunikacji i nawiązywaniu relacji interpersonalnych. Przejawy owych deficytów mają postać zachowań, które są nietypowe w zestawieniu z zachowaniami dzieci zdrowych w tym samym wieku. U niemowląt autystycznych często obserwuje się brak reagowania uśmiechem na twarze bliskich, sporadyczne nawiązywanie kontaktu wzrokowego z opiekunami (niemowlę, zamiast wodzić wzrokiem za opiekunem, np, matką, fiksować spojrzenie na jej twarzy, błądzi wzrokiem wokoło, co określa się mianem „pustego spojrzenia”), brak postawy antycypacyjnej wobec otaczających osób (oczekiwania na zaspokojenie potrzeb przez opiekunów), brak tendencji do wskazywania innym osobom palcem obiektów, którymi dziecko jest zainteresowane. Przyjmuje się, że pomimo istotnych trudności przywiązanie pomiędzy dziećmi autystycznymi a ich opiekunami rozwija się, jednak ma ono nietypowy charakter. Dzieci te mogą mieć trudności z rozeznaniem i rozróżnieniem osób najbliższych takich, jak rodzice, rodzeństwo, a także nauczyciele. Mogą także nie reagować burzliwie, gdy są pozostawiane pod opieką osób obcych. Z drugiej strony, gdy naruszony zostanie plan aktywności, do którego przywykły, dzieci autystyczne często reagują intensywnym niepokojem lub złością. Stronią także od kontaktu fizycznego. Nie zwracają uwagi na głos opiekującej się nimi osoby, jej emocje czy gesty.
Wraz z upływem czasu i zbliżaniem się do wieku szkolnego umiejętności społeczne dzieci autystycznych mogą się w pewnym stopniu rozwijać, zaś ich alienacja wobec otoczenia może stawać się mniej zauważalna. Jednakże zwykle deficyty utrzymują się – najczęściej są one widoczne w trudnościach w uczestniczeniu we wspólnych zabawach z rówieśnikami oraz w braku szeregu subtelnych umiejętności społecznych, które są podstawą budowania bliższych relacji i przyjaźni. Zachowanie dzieci autystycznych w sytuacjach społecznych jest często nieporadne, a czasami może być wydatnie niedostosowane lub nieodpowiednie. W wieku szkolnym częsty u dzieci autystycznych jest brak umiejętności podtrzymywania zwykłych konwersacji, uboga mimika i gestykulacja towarzysząca konwersacjom oraz mniejszy zakres dzielonych z innymi zainteresowań. W porównaniu z wymienionymi obszarami deficytów u dzieci autystycznych relatywnie lepiej rozwinięte są umiejętności wzrokowo-przestrzenne.
Problemy i wyzwania dzieci z autyzmem
Sprowadzając powyższe trudności do jednego czynnika, przyjmuje się, że dzieci autystyczne cechują się zaburzeniami zdolności do rozeznawania stanu emocjonalnego i uczuciowego innych osób w ich otoczeniu, co określane jest także jako problemy z budowaniem teorii umysłu (ang. theory of mind). W kontaktach z innymi jest im trudno trafnie rozpoznać motywacje lub intencje otaczających je osób. Napotykają one trudności w rozwijaniu empatii, interpretowaniu zachowań innych osób i w konsekwencji, nie uwzględniając wzajemności (równowagi naprzemiennego „dawania” i „brania” cechującego relacje interpersonalne), sporadycznie reagują stosownymi, empatycznymi zachowaniami. Znaczne trudności sprawia im interpretowanie złożonych, wieloznacznych komunikatów zabarwionych ironią, sarkazmem lub opierających się na metaforach. Subtelne znaki, takie jak zmiana tonu głosu, uśmiech, zmrużenie oka albo grymas mogą być przez nie pomijane lub budzić dezorientację.
Szczególnie dzieci i osoby w okresie dojrzewania z autyzmem wysokofunkcjonującym mogą zdawać sobie sprawę z powyższych trudności, a jednocześnie żywić chęć nawiązania przyjaźni. Z kolei rówieśnicy często odbierają zachowanie dzieci autystycznych jako dziwaczne i unikają społecznego integrowania się z nimi. Osoby w okresie dojrzewania cierpiące na autyzm, chcące nawiązać trwałe relacje romantyczne, często starają się podnieść swoje umiejętności społeczne, aby zrealizować owe pragnienia.
U dzieci autystycznych często obserwuje się podwyższony próg wrażliwości względem niektórych bodźców np. takich jak dźwięki czy ból, zaś względem innych bodźców – obniżony. Nierzadko dzieci autystyczne sprawiają wrażenie głuchych lub tylko sporadycznie reagują na skierowane do nich zwykłe komunikaty słowne. Niereagowanie przez dziecko na dźwięki należy do wczesnych objawów autyzmu. Natomiast nie u wszystkich dzieci cierpiących na autyzm występuje inny objaw: reakcja na bardzo ciche dźwięki przy jej braku na głośne.
Częstymi problemami utrudniającymi funkcjonowanie dzieci autystycznych są ich wzmożona aktywność oraz związana z nią zwiększona przerzutność uwagi i trudności ze skupieniem się na jednej czynności.
Osoby z autyzmem często mają kłopoty z panowaniem nad swoimi emocjami. Przez osoby postronne zachowania te często odbierane są jako „niedojrzałe” lub „niewłaściwe”. Ich przykładami mogą być płacz w klasie lub wybuchy złości, krzyku czy też pobudzenia ruchowego. Do tego rodzaju epizodów burzliwego zachowania u autystyków może dochodzić w codziennych sytuacjach, gdy czują się przytłoczeni nadmiarem docierających do nich bodźców (często cechuje ich wzmożona wrażliwość na niektóre bodźce), gdy oczekiwane jest od nich, że zajmą się inną czynnością lub zmienią miejsce przebywania, a także w innych sytuacjach wiążących się z frustracją. U części osób autystycznych, zwłaszcza dzieci i adolescentów, trudności te mogą mieć postać powtarzających się napadów złości z towarzyszącą im agresją fizyczną lub zachowaniami autoagresywnymi np. uderzaniem się dłońmi w głowę, uderzaniem głową o ścianę, drapaniem lub szczypaniem skóry, gryzieniem się etc. Do tego rodzaju zachowań może też dochodzić bez udziału uchwytnego czynnika spustowego – dotyczy to zwłaszcza niskofunkcjonujących dzieci autystycznych.
Autyzm – jak rozpoznać
Jednymi z pierwszych objawów obserwowanych u dzieci autystycznych są nietypowe wzorce zachowań polegające na ich uboższym repertuarze i stereotypowości w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. Ich spontaniczna aktywność, zabawy rzadko polegają na eksploracji otoczenia i często przebiegają bez użycia słów lub w zupełnej ciszy. Zabawki mogą być układane raz za razem w podobny, zrytualizowany sposób. Dzieci te mogą spędzać całe godziny ustawiając zabawki, np. samochodziki lub pociągi, w szczególny sposób, np. w jednej linii, zamiast bawić się nimi w sposób typowy dla zdrowych rówieśników. Niekiedy obserwuje się u dzieci autystycznych bardzo silne przywiązanie do różnych przedmiotów, jak też fascynację poruszającymi się przedmiotami. U dzieci autystycznych rzadko obserwuje się w czasie zabawy elementy symboliki, naśladownictwa innych osób, odgrywania ról. Nie obserwuje się też przekazywania zabawki innej osobie ani wspólnej uwagi. Dzieci te mogą czerpać przyjemność z monotonnego, manierycznego, trwającego godzinami powtarzania tych samych ruchów. Niektóre spędzają wiele czasu machając rękami lub chodząc na palcach. Zdarza się, że nagle zamierają w bezruchu. Drobne naruszenie porządku narzucanego przez owe dzieci otoczeniu lub porządku zajęć, do którego przywykły, m.in. podczas zabawy, codziennych czynności, jedzenia, ubierania się, kąpieli, przemieszczania się do szkoły, może wytrącać je z równowagi, powodować niepokój, a nawet napady złości. Powtarzające się zachowania mogą też mieć charakter kompulsji. U niskofunkcjonujących, głęboko upośledzonych intelektualnie dzieci autystycznych zrytualizowane, powtarzane zachowania mogą polegać na robieniu sobie krzywdy poprzez uderzanie się, drapanie, szczypanie lub gryzienie. Wymienione trudności u osób autystycznych nie mają związku z upośledzeniem kontroli nad mięśniami. U wysokofunkcjonujących autystyków powtarzalne zachowania przyjmują czasem postać skrajnie intensywnych zainteresowań np. mogą pragnąć wiedzieć wszystko o odkurzaczach, rozkładzie jazdy autobusów czy latarniach morskich. Zdarzają się także zainteresowania liczbami, obrazkami, symbolami, zagadnieniami naukowymi.